Wyżyna Lubelska
1. Wiatrak z Zygmuntowa
Wiatrak typu holenderskiego z Zygmuntowa jest pierwszym obiektem przeniesionym do muzeum już w 1976 r. i również jako pierwszy udostępniony został zwiedzającym w 1979 r. Przed przeniesieniem do lubelskiego skansenu należał do Stanisława Grudnia.
Pierwszym właścicielem wiatraka był Wincenty Warda, rolnik z Zygmuntowa koło Pilaszkowic. To właśnie dla niego w 1918 r. Ludwik Pastuszak – majster z Czystej Dębiny – wybudował ten obiekt. W 1926 r. wiatrak nabył Stanisław Grudzień (1894-1972) z Zakrzewa. Podczas okupacji przemiału dokonywał również jego syn Stanisław (1926-1998). Początkowo wyrabiał w nim mąkę żytnią oraz śrutę jęczmienną i owsianą na paszę. W 1939 r. zainstalowano jagielnik, który służył do produkcji kaszy, a także wialnię do oczyszczania ziarna przed mieleniem. Wiatrak czynny był przez cały rok, szczególnie intensywnie pracował od października do marca. Przeciętna zdolność przemiału wynosiła 200 – 300 kg ziarna w ciągu godziny, przy dobrym wietrze nawet do 400 kg.
2. Kuźnia z Urzędowa
Na obrzeżu muzealnej wsi, w sektorze Wyżyny Lubelskiej, zlokalizowana jest kuźnia z Urzędowa. Zbudowana została w 1915 r. na przedmieściu Bęczyn przez miejscowego cieślę Stanisława Gozdalskiego dla kowala Jana Wyrostka, który użytkował ją w latach 1915-1940. Był on małorolnym gospodarzem posiadającym 3 ha ziemi. Kowalstwo stanowiło jego dodatkowe źródło utrzymania. Oprócz typowych prac kowalskich, jak kucie koni i naprawa sprzętu rolniczego, wykonywał on także ozdobne klamki, koguciki, krzyże cmentarne i okucia.
Jest to drewniany budynek o konstrukcji węgłowej, z podcieniem szczytowym wspartym na dwóch słupach. Dach pokryty jest dartymi deskami osikowymi – „dranicami”. Jako budulec posłużyły dyle i deski pochodzące z umocnień okopów żołnierskich z okresu I wojny światowej . W podcieniu, charakterystycznym dla kuźni z XIX i pocz. XX, odbywało się podkuwanie koni.
3. Kapliczka z Kolanówki
Przy rozstaju dróg w sektorze Wyżyny Lubelskiej wita zwiedzających charakterystyczny i malowniczy element pejzażu polskiej wsi – drewniana kapliczka.
Kapliczka przydrożna z Kolanówki pokazuje typ kapliczki kłodowej, najbardziej archaiczny spośród spotykanych na Lubelszczyźnie. Poza kłodowymi występowały tu również kapliczki słupowe, brogowe, domkowe, szafkowe, skrzyniowe, wnękowe.
Skansenowska kapliczka wykonana została w 1979 r. przez pracownika muzeum Stanisława Jakubczaka i jest kopią zabytku z 1 ćw. XX w. W niszy kapliczki umieszczona jest rzeźba Chrystusa Frasobliwego autorstwa Mariana Bielaka, będąca kopią rzeźby pochodzącej z ok. 1900 r., przechowywanej w zbiorach muzeum.
4. Zagroda z Urzędowa
Zagroda z Urzędowa, udostępniona publiczności w 1979 r., składa się z chałupy z przylegającym tzw. małym okólnikiem, dużego okólnika i piwnicy ziemnej.
Chałupa zbudowana została – o czym informuje wyryty napis na siestrzanie – w 1784 roku dla pradziadka ostatniego właściciela obiektu. Jest to przykład zamożnego mieszkania, w którym oprócz dużej izby, komory i sieni, znajduje się druga izba, tzw. izdebka. Chałupa ma podcień przy ścianie bocznej, z którego prowadzi wejście do sieni i na podwórko okólnika. Izby i sień skupione są przy zespole ogniowym. W dużej izbie znajduje się kuchnia z paleniskiem zamkniętym blachą z fajerkami i piec chlebowy. W izdebce gotowanie odbywało się na otwartym palenisku. Podłoga i zamknięte palenisko w dużej izbie w zestawieniu z polepą i otwartym paleniskiem w izdebce, ukazują zmiany dokonywane stopniowo w wiejskim mieszkaniu.
Przyległy do chałupy mały okólnik posiada pięć pomieszczeń gospodarczych i poddach. Trzymano tutaj drób, trzodę chlewną, drewno opałowe oraz przedmioty i narzędzia potrzebne w obejściu. Na środek podwórka wyrzucano nawóz. Tu także spływała gnojówka z chlewów i deszczówka z dachów.
Duży okólnik gospodarczy – leżący na przeciwległym krańcu siedliska – składa się ze stodoły, stajni, dwóch chlewów, obory, wozowni, poddachów. Jest to również obiekt drewniany, węgłowy, z dachem krytym słomą. Zbudowany został w 2 połowie XIX w. na przedmieściu Bęczyn, a należał ostatnio do Teofili Sadowskiej. W okólniku przechowywano plony, narzędzia rolnicze, trzymano krowy i konie, przygotowywano dla nich paszę.
5. Studnia z Błażka
Studnia gromadzka z Błażka, udostępniona zwiedzającym w 1979 r., reprezentuje typ studni kołowrotowej z kołem „deptanym”. Koło z drewna osikowego, o średnicy 3 metrów, zbudowane jest z 7 dzwonów. Cembrowina studni dębowa, zwęgłowana. Konstrukcja zadaszenia również dębowa na słupach, dach kryty słomą.
Studnia zbudowana została ok. 1870-1890 r. Do wybudowania studni mieszkańcy Błażka zmuszeni byli brakiem wód zaskórnych w okresie suszy. Inicjatorem budowy był Tomasz Figiel, najbogatszy gospodarz w Błażku. Studnię posadowiono naprzeciw jego gospodarstwa i nazwano ją studnią „przed Figlem”. Studnia stanowiła własność gromadzką i korzystało z niej ok. pięćdziesięciu gospodarzy. Woda ze studni wykorzystywana była do potrzeb domowych i do pojenia zwierząt.
6. Zagroda z Niemiec
Zagrodę tworzą: chałupa z przyległą piwnicą murowaną, budynki gospodarcze i kurnik drewniany. Przed chałupą, od strony drogi, urządzony ogródek kwiatowo-warzywny otoczony płotem sztachetowym. Całość zagrody okala płot żerdziwy.
Chałupa, zbudowana w 1890 r. we wsi Niemce, składa się z izby, alkierza i sieni, z której wydzielono komorę. Jest to przykład czterownętrznego, drewnianego domu konstrukcji węgłowej z dachem krytym słomą. Pod przedłużonym dachem chałupy, od strony podwórza, znajduje się piwnica murowana z białego kamienia. W izbie funkcjonuje kuchnia z krytym paleniskiem, od której poprowadzono przewody do murów ogrzewających alkierz. Piec chlebowy nie jest połączony z kuchnią – jak w innych chałupach w muzeum – lecz usytuowany jest w komorze z dostępem od strony sieni.
W niedużej odległości od chałupy posadowione są budynki gospodarcze z końca XIX w. pochodzące z Nowej Wsi. Są to obora, stajnia, spichlerz i stodoła, zestawione w kształcie litery „L” i przykryte wspólnym słomianym dachem. Dopełnieniem obiektów gospodarczych jest wolno stojący, drewniany kurnik z przełomu XIX/XX w.
7. Zagroda z Żukowa
Wielobudynkowa zagroda z Żukowa, o luźnej zabudowie, należy do typowych siedlisk, które od 2 poł. XIX w. powszechnie występowały na terenie Lubelszczyzny, a szczególnie na Wyżynie Lubelskiej. Reprezentuje okolice Krzczonowa, uznane za „serce” Ziemi Lubelskiej. Zagrodę tworzą: chałupa – stojąca na froncie siedliska, stodoła – usytuowana na przeciwległym końcu oraz spichlerz i obora zamykające działkę po bokach. Przed chałupą ogródek kwiatowo-warzywny. Całość otoczona jest płotem plecionym (od frontu) i żerdziowym (po bokach).
Chałupa drewniana, zbudowana przypuszczalnie w końcu XVIII w., jest przykładem trójwnętrznego, szerokofrontowego mieszkania o konstrukcji zrębowej, z dachem krytym słomą. Mieści izbę i komorę z przedzielającą je sienią. Przy kuchni z paleniskiem zamkniętym jest piec chlebowy a w sieni wędzarnia. Izbę zdobią odświętne dekoracje ze słomy i bibułki. W komorze i izbie – oprócz różnych sprzętów i odzieży – znajdują się instrumenty muzyczne (harmonia, skrzypce, bęben), świadczące o zainteresowaniach członków rodziny.
Stodoła drewniana, zbudowana na przełomie XIX i XX w., o konstrukcji węgłowej, ma dwa równiej wielkości zapola po bokach przejezdnego bojowiska (klepiska) i przykryta jest słomianym dachem. Inny, pochodzący z końca XIX w., drewniany budynek gospodarczy – spichlerz z nadwieszonym podcieniem, posadowiony jest na sklepionej piwnicy wykonanej z białego kamienia i posiada poddach, czyli pomieszczenie na narzędzia i przedmioty nie wymagające zamknięcia. Stanowi on przykład nielicznych chłopskich budowli zanikających w 2 poł. XIX w. na terenie Wyżyny Lubelskiej. Murowana z kamienia wapiennego (opoki) jest natomiast obora zbudowana w muzeum jako kopia obórki Pawła Kury z Żukowa, wzniesionej w 1912 r. Do obiektu przylega drewniany kurnik i buda dla psa.
8. Chałupa z Tarnogóry
Stojąca samotnie na działce, prostopadle do drogi, chałupa z Tarnogóry, to najstarszy obiekt w sektorze Wyżyny Lubelskiej. Między drogą przez muzealną wieś a chałupą założony jest ogródek kwiatowy, ogrodzony płotem plecionym z chrustu. Od pól niewielki sadek ogrodzony płotem żerdziowym.
Chałupę zbudowano w 1773 r., o czym informuje napis na siestrzanie – głównej belce nośnej budynku. Posiada ciekawą konstrukcję, gdzie ściany izby zostały zwęgłowane na obłap z pozostawionymi ostatkami, a w dobudowanej sieni i komorze zestawione na słup. Całość obiektu przykryta słomą.
W 1803 r., będąc własnością Antoniego Orkisza, wchodziła w skład zagrody złożonej z zachowanej chałupy, stodoły, obory i chlewika. Początkowo składała się z izby, sieni i komory z kurnikiem. Później w izbie wyodrębniono też alkierz. W izbie znajduje się kuchnia z otwartym paleniskiem tzw. nalepą i piec chlebowy. Dym odprowadzany jest przez „kapę” do „świnki” i dalej do komina. W sieni, u podstawy komina, wymurowana przez zduna „gruba” z paleniskiem ogrzewalnika izby i alkierza. Ważnym elementem wyposażenia wnętrza jest warsztat szewski.
9. Olejarnia z Bogucina
Olejarnia z Bogucina, obok wiatraka z Zygmuntowa i kuźni z Urzędowa, jest w sektorze Wyżyny Lubelskiej obiektem reprezentującym tradycyjny „przemysł wiejski”. Jest to budynek drewniany na planie prostokąta, konstrukcji ryglowej, odeskowany z dachem krytym słomą. Wykonany został w 1977 jako kopia budynku pochodzącego z lat dwudziestych, mieszczącego oryginalne wyposażenie olejarni.
Olejarnia od czterech pokoleń pozostawała w rękach rodziny Tadeusza Stachyry, w 1973 r. właścicielem zostali Krystyna i Stanisław Smolak, krewni Stachyry. Właściciele olejarni posiadali gospodarstwo rolne, a bicie oleju było dodatkowym zajęciem w okresie adwentu i wielkiego postu. Służyła ona okolicznym mieszkańcom wsi w promieniu ok. 10 km i pracowała niemal do czasu przeniesienia urządzeń olejarni do muzeum.
Olejarnia z Bogucina wyposażona jest w prasę do tłoczenia oleju złożoną z dwóch kłód: dolnej sosnowej, tzw. stępy i górnej dębowej tzw. strzały, podnoszonej i dociskanej śrubą wykonaną z drewna czereśniowego. Na palenisku z kominem odprowadzającym dym jest kociołek blaszany z osią i korbką do obracania rozdrobnionego ziarna w czasie smażenia. Jest również młynek drewniany z metalowymi walcami i kołem zamachowym z korbką, służący do jego mielenia.
10. Zagroda z Żabna
Zagroda składa się z wolno stojącej chałupy od strony drogi i okólnika gospodarczego w głębi siedliska. Ten typowy układ siedliska, uzupełnia piwnica ziemna i ogródek kwiatowo-ziołowy. Całość obejścia zamknięta jest płotem żerdziowym.
Niewątpliwym walorem architektonicznym w tej zagrodzie jest chałupa zbudowana w 1895 r. przez dwóch cieśli – Andrzeja i Marcina Bielaków. Dom ten postawili dla swojej siostry Julianny, żony Łukasza Wrzyszcza Ta trójwnętrzna, szerokofrontowa chałupa wyróżnia się dość rzadkim dachem naczółkowym krytym słomą i gankiem. Ganek – budowany na wzór dworski i małomiasteczkowy – w chłopskich budynkach mieszkalnych pojawił się pod koniec XIX w. Taki typ chałup występował na południowym skraju Wyżyny Lubelskiej sąsiadującym z Roztoczem.
Chata posiada izbę i komorę, które dzieli dość obszerna sień. W izbie zwraca uwagę warsztat tkacki a w komorze narzędzia do obróbki włókna. Wyposażenie to nawiązuje do tradycji rodziny, która dodatkowo zajmowała się tkactwem. Dlatego w ogrodzie przed chałupą rosną czarne malwy, używane niegdyś do farbowania tkanin.
Okólnik gospodarczy, zbudowany pod koniec XIX w., przed przeniesieniem do skansenu, należał do rodziny Krzowskich z Żabna. Pod wspólnym dachem krytym słomą znajdują się tu: obora, stajnia, stodoła, podszopie i dwa poddachy. Jest to miejsce eksponowania narzędzi i maszyn niezbędnych w każdym gospodarstwie.
