MEDALIKI I SZKAPLERZE

PRZYPATRZ SIĘ OBLICZU TWEGO ZBAWICIELA

Medaliki i szkaplerze ze zbiorów Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie

Inspiracją do stworzenia wystawy poświęconej medalikom i szkaplerzom znajdującym się w zbiorach Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie stało się spotkanie muzealników z księdzem Robertem Bartosikiem, proboszczem parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Żeszczynce, gm. Sosnowica i opowieść o Gablocie na znalezione krzyżyki i medaliki, która dzięki pomocy i ofiarności parafian dziś stoi nieopodal żeszczyńskiego kościoła.

W 2024 roku muzealny obiekt Plebania z Żeszczynki obchodzi swoje 200-lecie i jemu poświęcono wydarzenie pod nazwą Święto Zabytku. Plebania z Żeszczynki 1824-2024. Budynek Plebanii z Żeszczynki wybudowano w 1824 roku. Początkowo była to plebania greckokatolicka, po czym przeszła na własność kościoła prawosławnego, by po pierwszej wojnie światowej stać się plebanią rzymskokatolicką. W Muzeum obiekt posadowiono w 1977 roku, a od maja 2010 roku wraz z wnętrzem udostępniono do zwiedzania. Ekspozycja stanowi edukacyjny model miasteczkowej plebanii rzymskokatolickiej z początku roku 1939 opracowany przez Łucję Kondratowicz-Miliszkiewicz. W latach 1985-1986 przeprowadzono wywiady z kapłanami, którzy w okresie II Rzeczypospolitej pełnili funkcje duszpasterskie w małomiasteczkowych parafiach Lubelszczyzny: Szczebrzeszynie, Annopolu, Kurowie, Łęcznej, Kamionce, Świerżach, Józefowie Biłgorajskim, Rejowcu. Dzięki tym informacjom udało się odtworzyć wnętrza modelowej plebanii przedwojennej. W obiekcie z Żeszczynki w układzie dwutraktowym urządzono wnętrze urzędu kancelarii parafialnej i pokoje stanowiące mieszkanie księdza. Kancelaria w Plebanii z Żeszczynki eksponuje urząd kościelny – parafialny i świecki, w którym dokonywano wszystkich niezbędnych formalności związanych z funkcjonowaniem parafii.

Wystawa jest spojrzeniem przez uchylone drzwi szafy kancelaryjnej…

Jej wnętrze jest symbolicznym odwzorowaniem życia religijnego i społeczno-kulturalnego parafian, nad którymi administracyjną i duszpasterską opiekę sprawował pleban. Znajdziemy więc tam różne dewocjonalia: medaliki, szkaplerze, obrazki dewocyjne, książeczki do nabożeństwa. Wiązały się one z dorocznym kalendarzem świąt i odpustów, ruchem pielgrzymkowym, uczestnictwem w Misjach Św., w przynależności do bractw różańcowych i innych form życia religijnego. Na uwagę zasługuje kolekcja 47 medalików i 4 szkaplerzy sukiennych ze zbiorów Muzeum Wsi Lubelskiej, których znaczna część znajduje się na ekspozycji stałej w szafie kancelaryjnej Plebanii z Żeszczynki.

Kolekcję medalików otwiera Medalik „Matka Boża Bolesna”, którego napis na otoku: PRZYPATRZ SIĘ OBLICZU TWEGO ZBAWICIELA posłużył za tytuł wystawy.

Medaliki w tradycji chrześcijańskiej posiadają własną ikonografię, symbolikę, napisy i znaczenie religijne. Są odpowiedzią na duchowe potrzeby posiadania przez wiernych znaków zewnętrznych świadczących o ich przywiązaniu do Boga i zawierzeniu się Jego opiece. Stanowią też odpowiedź na potrzebę minimalizowania rozmiarów przedmiotów prywatnego kultu jakimi były m.in. szkaplerze. Zwyczaj noszenia medalików upowszechnił się szczególnie w okresie potrydenckim. Ustanowione odpusty za noszenie medalika (papież Sykstus V), rozwój bractw i stowarzyszeń religijnych, praktyka pielgrzymek do sanktuariów, a także prowadzone wojny i wybuchające epidemie wzmogły zainteresowanie praktyką noszenia medalika. W Polsce w okresie niewoli porozbiorowej, a w późniejszym okresie okupacji hitlerowskiej i komunistycznej, noszenie medalika było wyrazem sprzeciwu i odwagi. W tradycji polskiego międzywojnia noszony medalik był wyrazem przekonań religijnych, często pamiątką inicjacji chrześcijańskiej poprzez chrzest św. lub pierwszą komunię św.

W zbiorach Muzeum Wsi Lubelskiej kolekcja medalików reprezentuje cztery grupy tematyczne. Pierwsza obejmuje medaliki maryjne: Matka Boża Gietrzwałdzka, Matka Boża Bolesna, Matka Boska Częstochowska, Matka Boska Chełmska, Medalik Matki Bożej z Guadalupe, Cudowny Medalik – Medalik Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i Matka Boża Szkaplerzna. Druga grupa obejmuje medaliki z wizerunkami świętych: Św. Franciszek i św. Antoni Padewski, Św. Antoni, Św. Benedykt. W trzeciej grupie znalazły się medaliki pamiątkowe: Pamiątka Pierwszej Komunii, Pamiątka Bierzmowania, Pamiątka Kongresu Eucharystycznego. Ostatnią grupę tematyczną reprezentują medaliki misyjne oo. werbistów.

W zbiorach Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie znajdują się 4 szkaplerze sukienne.

Szkaplerz z (łac. scapulare) – oznacza część habitu składającą się z prostokątnych kawałków materiału lub później dwa małe kawałki materiału (tzw. mały szkaplerz) połączone tasiemką i noszone przez członków bractw szkaplerznych. Były to stowarzyszenia religijne, których członkowie zobowiązali się do noszenia szkaplerza określonego kroju i barwy, przez co wyrażali związek z duchowością zakonu, z którym bractwo jest związane. Poprzez noszenie szkaplerza można było też wyrazić cześć dla określonej tajemnicy wiary lub świętego. Święta Kongregacja odpustów ustaliła, że mają to być płatki wełniane, muszą być czworokątne i mają być z takiego sukna jak habit. Zdobienia mogą być tkane, haftowane, naszywane lub drukowane. Powinny być mniejsze i innej barwy niż sam szkaplerz. Łączy się je dwoma tasiemkami, a nosi się na ubraniu lub pod nim tak, aby jeden płatek zwisał na piersiach, a drugi na plecach.

Nabożeństwo szkaplerzne ukształtowało się pod wpływem objawień Szymona Stocka – miało wyrażać wiarę, że Maryja odziewa swych synów szkaplerzem. Odwołanie do biblijnego znaczenia szaty jako symbolu dobrodziejstw, opieki oraz mocy Bożej, a także nowego życia i nowego człowieka w Jezusie Chrystusie. W pobożności szkaplerznej szkaplerz nawiązuje do Maryi jako Pośredniczki Łask. Dawniej duże znaczenie miał tzw. przywilej sobotni dla osób noszących szkaplerz. W 1332 roku bulla Jana XXII potwierdziła, iż noszący szkaplerz będą wybawieni z czyśćca w pierwszą sobotę po swej śmierci.

W XIX i XX wieku Kościół katolicki przyjął i zatwierdził 19 form małych szkaplerzy, z których cztery przyjęte zostały jeszcze w XIII wieku: Szkaplerz Trójcy Przenajświętszej, szkaplerz Matki Bożej Miłosierdzia, szkaplerz Matki Bożej z Góry Karmel i szkaplerz Siedmiu Boleści Błogosławionej NMP. Najbardziej rozpowszechniony Brązowy Szkaplerz Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel, miał obowiązującą regułę, która określała obrzęd nałożenia, sposób noszenia oraz odmawianie codzienne modlitwy Maryjnej, zwykle Pod Twoją Obronę lub Witaj Królowo. Przyjmujący szkaplerz karmelitański mógł dowolnie przystąpić do Bractwa szkaplerznego lub nie zrzeszać się, a przyjęcie szkaplerza powinno być odnotowane się w Księdze Bractwa Szkaplerznego.

Wszystkie szkaplerze ze zbiorów Muzeum Wsi Lubelskiej pochodzą z miejscowości Olszanka w gminie Krzczonów i stanowią ludowe wersje szkaplerzy, których formy zostały zatwierdzone w XIX i XX wieku przez Kongregację Odpustów oraz Kongregację Obrzędów. W stroju krzczonowskim, do lat 70. XIX wieku szkaplerz stanowił niezbędny dodatek stroju ślubnego, a kobiety nosiły go pod sznurem korali. Elementy poszczególnych szkaplerzy nawiązują do Szkaplerza Męki Pańskiej (1720), Podwójnego Szkaplerza Męki Pańskiej i Szkaplerza Najświętszego Serca Pana Jezusa oraz Najukochańszego i Współcierpiącego Serca NMP Niepokalanej (1846), a także Szkaplerza Najdroższej Krwi Chrystusa (poł. XIX w.).

Wybrana część kolekcji medalików i szkaplerzy jest udostępniona zwiedzającym na ekspozycji Plebanii z Żeszczynki.

MEDALIKI

SZKAPLERZE

Opracowała: Agata Kusto

Kuratorki wystawy: Agata Kusto, Danuta Olesiuk

Zdjęcia: Krzysztof Wasilczyk

Bibliografia:

Ł. Kondratowicz-Miliszkiewicz, Scenariusz realizacyjny modelowej plebanii miasteczkowej na Lubelszczyźnie z pocz. 1939 r. w budynku z Żeszczynki (aneks do scenariusza z 1986 r.), Materiały MWL.

Ł. Kondratowicz-Miliszkiewicz, Scenariusz zagospodarowania działki plebańskiej w zespole sakralnym sektora miasteczkowego. Cz. II., Materiały MWL.

Z. Pałubska, Medalik, Encyklopedia Katolicka, t. 12, Eugeniusz Ziemann (red.), Lublin 2008, s. 372-379.

T. Szkopek, Szaty zbawienia, Gdańsk 2005.

E. Warda, J. W. Gogola, J. Wasilewska, Szkaplerz, Encyklopedia Katolicka, t. 19, Edward Gigilewicz (red.), Lublin 2014, s. 58-59.