Zespół dworski

1. Dwór z Żyrzyna

Dwór z Żyrzyna, parterowy, z wysokim łamanym dachem, usytuowany niemal w sercu ekspozycji Muzeum Wsi Lubelskiej, przepięknie położony na cyplu wysoczyzny nad doliną Czechówki, jest widoczny niemal ze wszystkich sektorów wiejskich skansenu. Stanowi centralny obiekt sektora dworskiego, który ponadto tworzą: założenie ogrodowo-parkowe z ogrodem ozdobnym, parkiem krajobrazowym, gazonem z aleją dojazdową wysadzaną lipami, zespół folwarczny z czworakiem z Brusa Starego, spichlerzem dworskim z Turki, sadem owocowym oraz położonymi w strefie recepcyjnej spichlerzem dworskim z Piotrowic i dworkiem z Huty Dzierążyńskiej.

Dwór został zbudowany ok. poł. XVIII w. i w historii polskiej architektury jest obiektem unikalnym zarówno pod względem oryginalnego układu przestrzennego jak i wyjątkowych walorów artystycznych. Jest to obiekt drewniany, konstrukcji węgłowej, dwunastownętrzny, od wewnątrz i z zewnątrz tynkowany, z dachem mansardowym krytym gontem. Trzy spośród czterech elewacji posiadają ganki kolumnowe. Wnętrze kształtują 4 apartamenty złożone z izby i alkierza, dostępne z 3 sieni usytuowanych na osiach budynku.

Założenia ekspozycji nie nawiązują do rodzin zamieszkujących niegdyś budynek i nie korespondują z żadnymi żyrzyńskimi faktami, ponieważ ok. poł. XIX w. obiekt przestał pełnić funkcje mieszkania rodziny ziemiańskiej. Ekspozycja jest więc edukacyjnym modelem poświęconym warstwie średniozamożnego ziemiaństwa na Lubelszczyźnie. Według przyjętych założeń, są to wnętrza dworu z sierpnia 1939 r., zamieszkałego przez średniozamożną, dwupokoleniową rodzinę złożoną z matki, ojca i syna.

2. Czworak z Brusa Starego

Czworak z Brusa Starego (pow. włodawski), posadowiony obok spichlerzy dworskich z Turki i Piotrowic oraz dworku z Huty Dzierążyńskiej, stanowi element architektoniczny sygnalizujący zespół folwarczny w sektorze dworskim. Jest to budynek drewniany, konstrukcji węgłowej, kryty gontem. Wybudowany został dla najemnych pracowników dworskich w 2 poł. XIX w., najpewniej w czasie gdy Brus Stary był w posiadaniu Rocha Dołęgi Jasieńskiego, który osiadł tu w 1836 r. Już w momencie przeniesienia do muzeum w 1980 r., obiekt był jednym z ostatnich zachowanych przykładów czworaków drewnianych na terenie Lubelszczyzny.

Wnętrze czworaka pierwotnie mieściło 4 mieszkania – każde z izbą i komorą oraz po jednej sieni dla pary mieszkań. W skansenie początkowo obiekt przeznaczono na wystawy czasowe a w 2002 r. zaadaptowano do celów gastronomicznych z elementami ekspozycji historycznej kuchni dworskiej z lat 30. XX w. na Lubelszczyźnie. Kuchnia służy celom usługowym i edukacyjnym. Jest tu sala biesiadna i taneczna oraz zaplecze kuchenne.

Czworak z Brusa – jako lokal usługowy – cieszy się dużym powodzeniem. Wnętrza o szczególnym klimacie przyciągają chętnych chcących właśnie tutaj zorganizować kameralne przyjęcie weselne, komunijne czy inne spotkania towarzyskie.

3. Dwór z Huty Dzierążyńskiej

Ten dworek-rządcówka, usytuowany w sąsiedztwie spichlerza dworskiego z Piotrowic oraz spichlerza dworskiego z Turki i czworaka z Brusa Starego, tworzy ważny, wizualny element zespołu folwarcznego w sektorze dworskim. Wybudowany w 2 poł. XIX w. w folwarku Huta Dzierążyńska, stanowił siedzibę zarządcy dóbr Dzierążnia.

Jest to budynek drewniany szerokofrontowy, o konstrukcji węgłowej, z gankiem kolumnowym, tynkowany od wewnątrz i z zewnątrz, z dachem krytym gontem. Pierwotnie w dwóch traktach rozmieszczonych było osiem pomieszczeń. Jego program użytkowy, oparty na symetrycznym układzie wnętrz, pokazuje dworek charakterystyczny dla siedzib średniozamożnej szlachty w XVIII i XIX w. oraz dla tzw. rezydencji.

Obecnie budynek jest siedzibą muzealnego Działu Edukacji i Promocji.

4. Spichlerz dworski z Piotrowic Wielkich

W sąsiedztwie dworu z Huty Dzierążyńskiej posadowiony został największy obiekt dworskiego zespołu folwarcznego – spichlerz dworski z Piotrowic Wielkich, zbudowany w 2 poł. XIX w. Jest to drewniany budynek szerokofrontowy, parterowy, o konstrukcji węgłowej, z podcieniem wzdłużnym, trójwnętrzny. Przykrywa go dach naczółkowy kryty gontem. Reprezentuje on typ spichlerza występującego powszechnie w budownictwie dworskim na Lubelszczyźnie w XVIII i XIX wieku. W źródłach odnotowane są również spichlerze jedno-, dwu- i więcej komorowe. Zastosowane w obiekcie rozwiązania techniczne – podciąg oraz rozmiary belek stropowych – wskazują, że do przechowywania zbiorów mógł służyć również strych.

5. Spichlerz dworski z Turki

Stojący obok czworaka z Brusa Starego jest jednym z elementów dworskiego zespołu folwarcznego. Ten drewniany, jednopiętrowy budynek z dachem krytym gontem zbudowany został w 2 poł. XIX w. Dobra Turka w XX w. były własnością Bielońskich (ok. 1927 r. Adam Bieloński posiadał 120 ha ziemi), następnie rodziny Haczyńskich. Spichlerz stał na terenie majątku. Już pod koniec lat siedemdziesiątych XX w. stanowił unikalny egzemplarz na terenie Lubelszczyzny.

Obiekt z Turki prezentuje typ dwukomorowego, piętrowego spichlerza o skromnej elewacji – bez podcienia, który w XIX w. charakterystyczny był dla tego rodzaju budownictwa Pierwotnie na parterze były sąsieki na zboże przedzielone środkowym korytarzem.

6. Brama z Łańcuchowa

Na osi alei dojazdowej do dworu z Żyrzyna stoi drewniana, słupowa, trójarkadowa brama. Każda z jej części przykryta jest ozdobnym daszkiem pobitym gontem z pazdurami. Wykonano ją latach 1903-1904, w tzw. stylu zakopiańskim, na podstawie archiwalnej fotografii bramy willi „Pod Jedlami” w Zakopanem, projektowanej przez Stanisława Witkiewicza. (faktycznie jest więc kopią bramy z Zakopanego). W Łańcuchowie była dopełnieniem rezydencji (dworu) Steckich. Jan Stecki 19 września 1904 r. tak pisał do Stanisława Witkiewicza: „u wjazdu do ogrodu mamy już bramę stylową Pańskiego rysunku z fotografii ściśle odtworzoną”.

Brama z Łańcuchowa stanowi przykład tzw. stylu zakopiańskiego na Lubelszczyźnie i jest jedną z bardziej znanych realizacji idei Stanisława Witkiewicza. Architektura w stylu zakopiańskim występowała m.in. w Nałęczowie, zaś motywy zakopiańskie pojawiały się na drewnianych przedmiotach codziennego użytku i pamiątkarskich nałęczowskich szkół rzemieślniczych. Styl zakopiański w wersji witkiewiczowskiej propagowany był w latach 1890-1910 jako uniwersalny, rodzimy wzór dla sztuki a zwłaszcza dla architektury polskiej. Realizacji stylu zakopiańskiego poza Podhalem nadawano kontekst patriotyczny, w czym przodowało ziemiaństwo.

7. Krzyż z Leokadiowa

Nieopodal dworu z Żyrzyna, na pd.-wsch. skłonie wysoczyzny w parku dworskim, ustawiony jest krzyż drewniany odznaczający się wyjątkowo bogatą dekoracją snycerską. Jest to kopia krzyża z Leokadiowa, wykonana w 2000 r. przez rzeźbiarza ludowego Adama Lipę z Siedlisk. Oryginał krzyża wykonał w 1919 r. Feliks Flak z Nowej Zielonki, na zamówienie małżeństwa Kawków z Leokadiowa. Krzyż został ufundowany jako wyraz wdzięczności i prośby o błogosławieństwo dla Teofila (1890-1966) i Heleny (1895-1977) Kawków, którzy w 1919 r. zawarli związek małżeński.

Jest to krzyż dębowy, łaciński, z wyodrębnionym cokołem, ramionami trójlistnie zakończonymi, zwężającymi się ku punktowi przecięcia. Zdobiony dekoracją płaskorzeźbioną o motywach roślinno-geometrycznych i rzeźbionymi arma Christi. Na cokole wycięte, częściowo zniszczone inskrypcje: „Funda / torów/ tego krzyż / a małżon / ki Teofili…/ Helena…” / „Wykonawca Feliks Flak z Nowej Zielonki”.

8. Figura Matki Boskiej Królowej Polski

W wąwozie obok dworu z Żyrzyna, na starej wierzbie, umieszczona jest figura Matki Boskiej Królowej Polski. Rzeźbę wykonał w 2006 r. Jan Pastuszek, rzeźbiarz z Majdanu Nepryskiego. Inspiracją do powstania i umieszczenia tego dzieła w skansenie była rycina wykonana około 1856 r. przez nauczycielkę rysunku w Instytucie Wychowania Panien w Puławach – Barbarę Czernow. Przedstawia ona figurę Matki Boskiej Królowej Polski „Na Kępie” w Puławach, ustawioną dramatycznie między konarami na potężnym drzewie, a pod nią kolumnę z wazą na kwiaty oraz płytę z napisem: „Dobrej Matce, Wdzięczne Dzieci”. Figura ta miała być dedykowana Izabeli z Flemingów Czartoryskiej przez jej córkę Zofię z Czartoryskich Zamoyską.

W okresie niewoli, kiedy carski zaborca surowo tępił wszelkie poczynania patriotyczne, figura ta – skryta na ukochanej przez Czartoryskich „Kępie” – miała jeszcze inne znaczenie, jako przesłanie zniewolonego Narodu do Jego Opiekunki Maryi Królowej Polski. Nie wiemy jak i kiedy przestała ta figura istnieć na puławskiej „Kępie”, czy zniszczyli ją carscy prześladowcy, czy też burze i huragany ? Milczy o tym historia Puław.

Odtworzona historyczna sceneria w ogrodzie krajobrazowym przy dworze z Żyrzyna w Muzeum Wsi Lubelskiej ma szczególne, symboliczne znaczenie. Jest to hołd oddany inicjatorce pierwszego narodowego muzeum a także twórczyni polskiego ogrodu romantycznego – Izabeli ks. Czartoryskiej, w 260 rocznicę urodzin.